9 Farklı Özelliğiyle Doğu Türkistan

Bu yazımızda verimli toprakları, sahip olduğu stratejik konum açısından önemli bir coğrafyaya sahip olan, tarih boyunca Kadim Türk Medeniyeti’nin beşiği olmuş, ayrıca nüfus bakımından Türkiye’den sonra ikinci büyük Türk yurdu olan Doğu Türkistan bölgesini farklı yönleriyle tanımaya çalışacağız.

Kısaca Tarihi

Türklerin en eski yerleşim alanlarından biri olan Doğu Türkistan Orta Asya’nın orta bölümünde yer alan büyük Türkistan’ın doğu kesimidir. Bölgeye ilk hâkim olan Türk Devleti Hunlardır. M.Ö. 300 yıllarından itibaren Türk birliğini kurma çabalarına giren Hun Devleti, Doğu Türkistan’ı kendisine bağlamıştır. Doğu Türkistan coğrafyasına Uygur Türkleri 840 yılında yerleşmiştir.

1750 yılına kadar bölgede Türk Devletleri hüküm sürmüştür. 1750’de bölgede Çin işgali başlamış ve 1862 tarihine kadar sürmüştür. Bu süre içinde Doğu Türkistan’da yaklaşık 42 isyan hareketi olmuştur. Dönemin lideri Yakup Bey, Çin işgaline karşı en büyük desteği ise II. Abdülhamid tarafından görmüştür. Mayıs 1878’de Çin, Doğu Türkistan’ın tamamını işgal etmiştir. Kasım 1884’te Çin imparatorunun emriyle 19. eyalet olarak Şin-cang (Xin Jian “Yeni Toprak”) adıyla doğrudan imparatorluğa bağlanmıştır. Devam eden bağımsızlık mücadelesi neticesinde bölgedeki Çinlilere karşı 1931’de zafer kazanılmış ve Kasım 1933’te Kaşgar’da Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kurulmuştur.

6 Şubat 1934 yılında işgalci Çin ordusu Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu imha etmiş ve yeni kurulan Cumhuriyeti yıkmıştır. Kasım 1944 yılında tekrar oluşan Doğu Türkistan Cumhuriyeti beş yıl sonra Ekim 1949 yılında tekrar yıkılmış ve Aralık 1949′da Çin Halk Kurtuluş Ordusu bölgeye girerek konuşlandırılmış ve Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlanmıştır. Doğu Türkistan halkı da o zamandan beri Çin işgaline karşı direnmektedir.

Siyasi Yapı/Yönetim

Doğu Türkistan, 1949 yılındaki işgalden bu yana Çin Halk Cumhuriyeti’nin siyasi ve iktisadi kontrolü altındadır. Çin, kendisine bağlı özerk bölgeler içinde etnik grupların dağılımına göre 1952’de yönetimi kendisine bağlı 10 ayrı bölge tesir etmiştir. Doğu Türkistan (Uygur) Özerk Bölgesi bunlardan birisi olmasına rağmen, hukuken kendilerine ait olan yönetim hakları Çin yönetimi tarafından çiğnenmektedir. Çin Komünist Partisi tarafından bölgeye vali görevlendirilmektedir. Tüm idarede özerk yönetim organlarında görevlendirilen etnik unsurların siyasi, ekonomik ve askeri karar verme, denetleme yetkileri Çin Komünist Partisi tarafından atanan valinin dolayısıyla Pekin hükümetinin kontrolü altındadır.

Ayrıca Doğu Türkistan’da Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nden başka aynı haklara sahip 7 organ daha vardır. Bunlar; Sincan Askeri Bölge Komutanlığı, Sincan Askeri Üretim ve İnşaat Bölge Komutanlığı, Sincan Komünist Partisi, Sincan Halk Kurultayı Daimi Komitesi, Disiplin Kontrol Komitesi, Siyasi Danışma Konseyi, Sincan Devlet Savunma Güçleri Genel Komutanlığıdır.

Başkenti

Doğu Türkistan’ın başkenti Urumçi şehridir. Ayrıca Doğu Türkistan’da; Kaşgar, Aksu, Hoten, Sayram, Turfan, Kumul (Hami), Yarkent, Gulca gibi tarihi Türk şehirleri bulunmaktadır.

Dini Hayat

Belirtmek gerekir ki Doğu Türkistan bulunduğu coğrafya hasebiyle, Tarihte doğu ile batı arasında çeşitli dinlerin, medeniyetlerin ve ticaret kervanlarının ortak kesişim noktası olmuştur.

Doğu Türkistan bugün de birçok dinin yaşandığı bir bölgedir. Bölgede en yaygın din İslâmiyet olmasına rağmen Lamaizm, Budizm, Taoizm, Hristiyanlık ve Şamanizm gibi inançlar da kısmen dahi olsa varlığını korumaktadır. Lakin yıllardır Çin komünist rejimi tarafından uygulanan politikalar yüzünden İslam’ın yayılması bir hayli zorlaşmaktadır. İnsanların özellikle 18 yaş altı gençlerin camiye gidip dinlerini öğrenmesi, dini eğitim ve pozitif bilimlerde eğitim alabilmesi söz konusu değildir. Ayrıca cami imamı, medrese hocası ve diğer eğitim kurumlarındaki öğreticileri Çin Hükümeti tarafından atanmaktadır. Buna rağmen öğrenciler için gerekli olan eğitimler merdiven altı gizli odalarda yapılıyordu. Ancak şu an Çin Hükümetinin her haneye bir Çinli yerleştirme uygulamasından dolayı bu eğitimler evlerde dahi yapılamamaktadır.

Nüfusu ve Dili

Belirtmek gerekir ki Çin resmi istatistiklerinde Doğu Türkistan nüfusu düşük gösterilmektedir. Bizzat Doğu Türkistanlıların tahminine göre aslında nüfus, 40 milyondan fazladır ve bunun 30 milyonunu Müslüman Türkler teşkil etmektedir.

Doğu Türkistan Uygurları özellikle 1955’te Çin Rejimi tarafından Uygur Özerk Bölgesi’nin kurulmasıyla resmi olarak “Uygur” etnik adını kullanmaya başlamış ve Yeni Uygurca dilini konuşmuşlardır. Ayrıca Doğu Türkistan’da Yeni Uygurca dışında Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca ve Tuvaca olmak üzere toplam beş Türk dili daha konuşulmaktadır ve bu dilleri konuşan Türkler arasında Yeni Uygurca ortak iletişim dilidir.

Ekonomi

Siyasi, ekonomik ve askeri yönden oldukça ehemmiyetli olan Doğu Türkistan coğrafyası; petrol, volfram (silah sanayisinde kullanılan önemli bir maden), altın, gümüş, platin, kömür ve uranyum gibi stratejik ham maddeler ve sayısız yeraltı ve yerüstü kaynaklarına sahip bir bölgedir. Çin coğrafyası genelinde 150 çeşit madenin yaklaşık 118’inin çıkarıldığı Doğu Türkistan, Çin’in petrol ve doğal gaz alanındaki en stratejik ve ehemmiyet arz eden bölgesidir. Nitekim Çin’in petrol rezervlerinin büyük çoğunluğunu bünyesinde barındırmaktadır.

Pek tabii bu kontrollerin tamamı Çin rejimindedir. Doğu Türkistanlılar ne yönetiminde vardır ne de ihtiyacını karşılayacak derecede bu kaynaklardan istifade edebilmektedir. Doğu Türkistan coğrafyasında yaşayan ve bu kadar zengin kaynaklara, imkânlara sahip Uygur Türkleri; bu kaynaklara rağmen açlık sınırının altında yaşamakta, hürriyetten mahrum edilmekte, insan onuruna yakışmayan zulümlere, işkencelere maruz bırakılmaktadır. Kısacası zımni bir soykırıma tâbi tutulmaktadır.

Eğitim

Çin, uzun yıllar Doğu Türkistan Türklerini tecrit politikası uygulamış, Türkleri
eğitimsiz bırakarak bu bölgeyi rahat kontrol altına alabileceğini zannetmiştir. Ancak, bu politika sonucunda Türklerin gelenek, görenek, kültür ve kimliklerini olduğu gibi muhafaza etmeleri üzerine son yıllarda tecrit politikasını terk ederek asimile politikasına başlamışlardır. Çince eğitim ön plana alınmış, Türkçe eğitim veren okulların bazıları kapatılmış, yerine Çince eğitim veren okullar açılmıştır. Uygur Türkçesiyle yazılan yayınların ise çoğunu tahrip etmiştir.

Doğu Türkistan bölgesinin tarihi, kültürü ve etnik geçmişine dair bilgilerin resmi yorumdan farklı olarak verilmesi yasaklanmıştır. Öğretim kurumlarının yabancı ülkelerdeki öğretim kurumlarıyla doğrudan ilişki kurmaları da yasaklanmıştır. Aksi hareket edenler ise en ağır cezalara çarptırılmaktadır. Türkçe eğitim veren okullardan mezun olanlara katiyetle iş vermemek yoluyla Türkçe eğitim yapan okullara talebi azaltmak, buna karşılık Çince eğitim veren okullardan mezun olanlara bazı imtiyazlar sağlayarak bu okullara olan talebi artırmak, Türk olduğu halde Çin kültürüyle yetişenleri önemli mevkilere getirmek Çin’in olağan politikaları arasındadır.

Mutfağı

Doğu Türkistan’ın bu köklü geçmişi doğal olarak mutfak kültürüne de yansımıştır. Çin Halk Cumhuriyeti’nin işgali üzerine dağılan yurtlarını geri kazanmak için her gün ayrı bir mücadele veren Doğu Türkistan halkı kendilerine yapılan soykırıma rağmen kültürlerinden kopmamışlardır. Uygur Türkeri’nde kullanılan Tokaç (Tandır’da pişirilen bir çeşit ekmek türü) Kövşek (Mayalı Hamurdan yapılan ekmek türü) Kömeç (Ateş külünde pişirilen ekmek türü) Katlıma (Katmer), ünlü Leğmen yemeği ve çörek gibi ekmek çeşitlerine Doğu Türkistan Mutfağı’na hastır.

Ayrıca havuç, kuru üzüm, et, yağ, soslu pilav, güzel kokulu kebaplar, bal, reçel çeşitleri, meyveli şuruplar ve Kazak Türklerinin kımız adı verilen içecekleri Doğu Türkistan halkının vazgeçilmez yiyeceklerindendir.

Rota Dışı Bilgiler

• İmâm-ı Buhârî, Tirmîzî, Ali ibni Sînâ, El-Bîrûnî, Fârâbî, Hârezmî, Uluğ Bey, Serahsî gibi ünlü bilim ve ilim adamları bu topraklarda yetişmiştir.
• 2018 Ağustos’ta yayınlanan Birleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi raporunda sayıları tam olarak bilinmemekle birlikte, bir milyona yakın oldukları tahmin edilen Uygur kökenlinin kitlesel olarak gizli bir şekilde toplama kamplarını andıran siyasi kamplarda zorla tutulduğu bildirildi. Lakin yerel kaynaklara göre bu sayı 4 milyona dayanmaktadır.
• Asimilasyon politikaları çerçevesinde 2017’den bu yana Doğu Türkistan genelinde 400 civarında hukuka aykırı bir şekilde toplama kampının inşa edildiği belirtiliyor.
• Çin devleti aldığı karar çerçevesinde Xinjiang (Doğu Türkistan) bölgesinde başörtüsü takan, burka giyen kadınların ve uzun sakallı olan erkeklerin toplu taşınmadan yararlanmasını yasaklamıştır.
• Doğu Türkistan hakkında daha fazla bilgi edinmek için “Doğu Türkistan” (Barış Adıbelli), Doğu Türkistan İçin Savaş (İklil Kurban), 100 Soruda Doğu Türkistan (Ömer Kul), Doğu Türkistan Asya’nın Kalbi (A.N Kuropatkin) kitapları okunabilir.