Kültür-Sanat

Ahmet Hamdi Tanpınar

Hatıralarda yaşadığı gibi hatırasında da yaşatan bir adamdır Ahmet Hamdi Tanpınar. Zaman kavramının imza ismi Ahmet Hamdi Tanpınar hatırasını eserlerine aksettirmiş, hatıralarda kalacak eserler ortaya koymuştur. Hayatı geçmişle geleceği sentezlemekle, harmanlamakla ve öğrenmekle geçmiştir. Hayatına giren öğretmenlerine hep fazlaca değer vermiş, hatırasında onların öğretilerini tutmuştur. Öğrenmenin alçak gönüllüğünü seçmiş, öğretme fiilinin kibrinden kaçınmış Ahmet Hamdi Tanpınar’ı bu yazımızda ele aldık.

Tanpınar’ın Kısaca Hayatı

23 Haziran 1901’de İstanbul’da doğan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın çocukluğu babasının nâiblik ve kadılık görevlerinden dolayı farklı şehirlerde geçmiştir. Babası aslen Batumlu olan Hüseyin Efendi, annesi ise Trabzonlu deniz yüzbaşısı kızı Nesibe Bahriye Hanım’dır. Çocukluğunu farklı yerlerde geçiren Tanpınar eğitimini de farklı şehirlerde tamamladıktan sonra yüksek öğrenim için doğduğu şehre İstanbul’a gelmiştir.

Tanpinarin Kisaca Hayati 3
Ahmed Hamdi Tanpınar’ın Gençlik Fotoğrafı

Önce Baytar Mektebi’nde yatılı kalan Ahmet Hamdi, daha sonra Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nde eğitimine devam etti. Bu fakülteyi seçmesinde lise yıllarından gelen ilgisini çeken Yahya Kemal’in öğretim vermesi etkili oldu. Burada eğitim gördüğü süre boyunca Yahya Kemal, Mehmed Fuad Köprülü, Cenab Şahabeddin, Ömer Ferit Kam, Babanzâde Ahmed Naim gibi hocalardan dersler almıştır.

Yüksek öğrenimini 1923’te Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn eseri üzerine yazdığı tezle bitirmiştir. Daha sonra Erzurum, Konya, Ankara, İstanbul liselerinde ve Ankara Gazi Terbiye Enstitüsü’nde öğretmenlik yapmıştır. Ahmet Haşim’in ölümünden sonra Güzel Sanatlar Akademisi’nde boşta kalan estetik mitoloji derslerini vermekle görevlendirilmiştir. Tanzimat’ın 100.yılı münasebetiyle Edebiyat Fakültesi’nde kurulan 19.yüzyıl Türk Edebiyatı kürsüsüne Maarif Vekili Hasan Ali Yücel tarafından profesör tayin edilmiştir. TBMM’de 1943-1946 yılları arasında Maraş milletvekili olarak bulunsa da aktif bir çalışmada olmadı. Daha sonra seçimde aday olmayınca Milli Eğitim Bakanlığı’nda müfettişlik yaptı.

1948 yılında Güzel Sanatlar Akademisindeki estetik dersi hocalığına, 1949’da da Edebiyat Fakültesi’nde bulunan kürsüye geri döndü. 1953-1959 yılları içerisinde farklı sürelerde ve farklı şehirlere toplamda altı defa yurtdışına çıktı. 23 Ocak 1962 tarihinde kalp krizi sonucu hayatını kaybeden Ahmet Hamdi Tanpınar’ın cenazesi Süleymaniye Camii’nde kılınmıştır. Mezarı Rumelihisarı’nda Yahya Kemal’in mezarının yanı başındadır. Mezar taşında ise kendisinin çok bilinen şiirinin en sevilen dizeleri yazmaktadır: “Ne içindeyim zamanın / Ne de büsbütün dışında”

Ahmed Hamdi Tanpinarin Mezari 1
Ahmed Hamdi Tanpınar’ın Mezarı

Geçmiş Zamanın İzinde, Edebi Kişiliği

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın edebi kişiliğine baktığımızda ilk olarak kendisinden büyük bir minnetle bahsettiği Yahya Kemal’i görmek mümkündür. Yahya Kemal, Ahmet Hamdi’nin Batı ve Divan edebiyatı zevkinin ve kendisine has bir şiir dilinin oluşturmasına katkı sağlamıştır. Bunun yanında milli ve tarihi görüşlerinin gelişmesinde de büyük bir rolü vardır. Yahya Kemal Dergâh dergisinde diğer gençlerle beraber kendisinin de yazı yazmasına olanak sağlaması onun ufkunu açmıştır. Dönem arkadaşları olan Necip Fazıl Kısakürek ve Ahmet Kutsi Tecer ile yatakhanede yaptıkları büyülü şiir konuşmaları onların estetik heyecanlarının yansımasıydı.

Dergah Ddergisi 1

Ahmet Hamdi yalnızca edebiyatla değil sanatın diğer dallarıyla da öğretmenliği boyunca etkileşim halinde olmuştur. Mûsikî alanında görev yaptığı okulunda 200 kadar plak ve Klasik Batı müziği ile tanışmasını sağlayan Alman hocalar bulunmuştur. Yahya Kemal’in yardımıyla dinlemiş olduğu Türk mûsikîsiyle beraber iki kültürün etkisinde kalmıştır.

Ahmet Hamdi Tanpınar’ı edebiyat alanında etkili kılan şüphesiz eserleri ve araştırmalarıdır. Kendisinden sonra gerek öğrencileri gerekse başkalarının örnek aldığı ve dikkate değer yapmış olduğu yorumlarla dolu makaleleri ve denemeleri halen araştırmaların konusunu oluşturmaktadır. Makale ve denemelerindeki bu başarısından ziyade Ahmet Hamdi, kendisinin şairliğiyle ön plana çıkmasını istemiş ki bu minvalde ilk makalesini “Şiir Hakkında” başlığı ve konusu ile kaleme almıştır. Akademik seviyede yazmış olduklarında bile görülen bir şairane üslup mevcuttur. Türkiye’nin çeşitli yerlerinde geçen çocukluğunun getirmiş olduğu zengin geçmişini şiirlerinde yeniden kurgular. Eserlerinde kullanmış olduğu kilit anahtar kelimeler (bakmak, lezzet, zaman gibi ) onun psikolojisine ayna olur.

İlk şiiri “Musul akşamları” olan Ahmet Hamdi Dergâh başta olmak üzere Millî, Mecmua, Anadolu Mecmuası, Hayat, Görüş, Yeni Türk Mecmuası, Varlık, Kültür Haftası, Oluş, Ağaç …gibi pek çok dergide yazılar yayımlar. Ölümünden sonra da derlenen şiirleriyle beraber toplam şiirleri 100’ü bulmaktadır. Hece veznine önem veren Ahmet Hamdi şiirde kulağın önemine dikkat çeker ve aruzun ahengine yakın bir hece veznini aradığını ifade eder. Kendi tabiriyle “dilde rüya halini kurmak” olarak bahsettiği şiirlerinde “müzik, rüya, zaman, sonsuzluk gibi temalar ve tabiat, aşk, ölüm gibi motifler” bulunur.

Romanlari 3

Şiirlerinde yer verdiği “zaman” teması roman ve hikâyelerinde de görülür. Romanda  Marcel Proust’un etkisi altında kalan Tanpınar, geçmiş zamanın peşinde bir adamdır. Geçmiş zamandan kastı ya kişisel hayatıdır ya da milli tarihtir. Zaman kavramı Ahmet Hamdi Tanpınar için sadece bir kavram değil, aynı zamanda bir tekniktir. “Huzur” romanında aslında 24 saat yani bir gün içerisinde gerçekleşen olaylar geriye dönüşlerle genişletilmiştir. Onun romanlarında zaman kahramanlarının geçmişlerini şimdiye taşıyan bir özelliktedir. Bu da zamanın eseri hem muhteva hem de teknik açısından yöneten bir üslup mekanizması olmasını sağlar.

Yalnızca edebiyatla ilgilenmeyen Tanpınar mimari, resim, müzik ve hat başta olmak üzere çeşitli güzel sanatlarla da ilgilenmiştir. Her yazarın eserlerinde yazarın hayatından bir parça taşıması olasıdır. Eserlerinde kahramanların kimi zaman entelektüelinin kimi zaman ise ikinci derecedekilerin güzel sanatlar dallarından zengin birikimleri gözler önüne serilir. Bu açıdan onun romanlarına kültür romanları olarak da bakılması mümkündür.

Başlığın ilk paragraflarında sözü edilen araştırmaları üzerine düşünüldüğünde ve konuşulduğunda Ahmet Hamdi Tanpınar’ın sanatkârca yorumu dikkat çeker. Özellikle bir terkip ürünü olan Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi kitabı zengin ayrıntılarla, benzerine rastlanılmayan şeması, tek metoda bağlı kalınmadan yazılan üslûbuyla kendisine özgüdür. Eserin orijinalliğini sağlayan tezi de sanatkârların eserleri oluşturmasında zaman, çevre, ekol, ırk gibi farklı faktörlerin rol almasıdır.

Ondokuzuncu asir Turk Edebiyat Tarihi 1
On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyat Tarihi

Eserleri

  1. Şiirleri:Ölümünden sonra toplanan şiirleri ile birlikte yayımlanan toplam 100 şiiri bulunmaktadır. Bu şiirleri ise “Bütün Şiirleri” başlıklı eserde yer almaktadır.
  2. Hikâyeleri: önceki kitaplarında yer alanlarla dergilerde bulunmuş olanlarla birlikte toplamda on altı hikâyesi bulunmaktadır. Bunlar Abdullah Efendi’nin Rüyaları, Yaz Yağmuru, Hikâyeler isimleriyle yayımlanmıştır.
  3. Romanları: En çok bilinen ve okunan romanlarından biri Huzur’dur. Çeşitli yorumlara göre en güzel aşk romanı, Doğu-Batı, eski-yeni sorunu iyi işleyen roman, Türk aydınının trajedisinin anlatıldığı roman, bir medeniyetin yükselişine ve çöküşüne yer veren roman gibi farklı vasıflar edinir. Eserin en önemli özelliği insanın aradığı huzurun kendi içinde olduğunu bulmasının anlatılmasıdır.

Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanında Ahmet Hamdi Tanpınar üç devrin karşılaşmasını kahramanı Hayri İrdal ağzından verir. Bu üç devir II. Abdülhamit, II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemleridir. Ahmet Hamdi arada kalan insanların trajedisini ironik bir dille ele alır.

Saatleri Ayarlama Enstitusu 2

Sahnenin Dışındakiler romanında Ahmet Hamdi Tanpınar, Milli mücadele dönemini ele alır. Bu yönüyle eser milli hafızaya yer veren tarihi bir eser olma özelliğini taşır. Şahsi menfaatler peşindekilerle memleket sevgisi taşıyanların arasında Cemal’in eski aşkı Sabihası’nı araması anlatılır.

Sahnenin Disindakiler 2 1

Mahur Beste Ahmet Hamdi Tanpınar’ın geçmişin peşinde bir adam oluşunun bir göstergesi mahiyetindedir. II. Abdülhamid döneminde Behçet Bey’in yaşlılığını anlatılırken bilinç akışı ile hatıralarına, hayatına girmiş kişilere değinilir. Bu eser son yüzyıl Osmanlı’sının ilmiye sınıfının hikâyesi olarak değerlendirilir.

Mahur Beste 1
Mahur Beste, Ahmed Hamdi Tanpınar

Aydaki Kadın ölümünden sonra Güler Güven’in müsveddeleri bulmasıyla oluşmuştur. Demokrat Parti iktidarının eleştirisinin yer aldığı aşk ilişkilerinin anlatıldığı bir romandır.

Aydaki Kadin 2
Aydaki Kadın, Ahmed Hamdi Tanpınar
  1. Denemeleri: Ahmet Hamdi Tanpınar’ın adının çok anıldığı eseri Beş Şehir eskinin değerlerini işler. Eserde bahsedilen şehirler Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul’dur. Tanpınar eserinde kendi gözlemleriyle şehirlerin tarihî ve kültürel maceralarını anlatmıştır.

Gazete ve dergilerde yayımlanmış deneme yazılarının derlenmesinden oluşan iki deneme eseri vardır: Yaşadığım Gibi, Mücevherlerin Sırrı.

  1. İnceleme/Araştırmaları:Gerek bir şahsiyet gerekse bir yüzyıl açısından kaleme alarak yazdığı araştırmaları/makaleleri mevcuttur.  Tevfik Fikret: Hayatı, Şahsiyeti, Şiir ve Eserlerinden Parçalar, Namık Kemal Antolojisi, Yahya Kemal şahsiyetler üzerine yazmış olduğu özel kitaplardır. Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Edebiyat Üzerine Makaleler onun çeşitli araştırmalarla metotlarla ortaya koyduğu bilimsel yönü ağırlıklı olan eserleridir. Bunlardan hariç farklı kişiler tarafından derlenen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Mektupları, Tanpınar’dan Hasan Âli Yücel’e Mektuplar’ı, Günlüklerin Işığında Tanpınar’la Başbaşa, Edebiyat Dersleri, Tanpınar’dan Yeni Ders Notları gibi eserler de mevcuttur.

Yararlanılan Kaynaklar:

  1. Erbaş, M. A. (Eylül 2017). Tanpınar’ı Sevmek. İstanbul: Lakin Yayınları.
  2. Okay, P. D. (Mayıs 2011). Ahmet Hamdi Tanpınar Biyografisi. Türkiye Yazarlar Birliği Akademi , 11-19.
  3. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (2010).  https://islamansiklopedisi.org.tr/tanpinar-ahmet-hamdi Erişim Tarihi: 21.01.2023

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu