Botanikçilerin Başkanı: İbnü’l Baytar

Tarih boyunca medeniyetlerde hastalıkların tedavileri için çeşitli yollara başvuruldu. Başı çeken tedavi yöntemi ise bitkilerle hazırlanan ilaçlardı. Bitkilerle ilaç hazırlayabilmek için botanik ilmine de hâkim olmak gerekliydi. Bu yazımızda sizlerle birlikte “botanikçilerin başkanı” unvanını alan İbnül Baytar’ı ve bitkilerle olan serüvenini işleyeceğiz. Keyifli okumalar.

İbnül Baytar’ın doğum tarihi net olmamakla birlikte 1179-1200 yılları arasında Endülüs’ün Malaga şehrinde doğduğu söylenir. “Baytar” adını babasının veteriner olmasından dolayı aldı. İlk eğitimini babasından aldıktan sonra botaniğe ilgi duymaya başladı. Bitkilere duyduğu bu ilgi botanikçi olan en-Nebati’den kaynaklanıyor. İbnül Baytar, en-Nebati’yle birlikte Endülüs’te yetişen tıbbi bitkileri inceledi ve bu bitkilerin özelliklerini öğrendi.

İbnül Baytar en-Nebati’nin yanı sıra Endülüs’te bulunan kıymetli eczacılar ile de çalışmalar yaptı. Çalışma yaptığı süre zarfında botanik alanındaki ünlü isim Dioscorides’in eserlerini okuyor diğer yandan ilaç yapımında kullanmak üzere bitki araştırması yapıyordu.

Baytar’ın botanik serüvenine baktığımızda malzeme toplamak ve bitkileri araştırmak için Akdeniz bölgesindeki ülkeleri dolaştı. Önce Kuzey Afrika bölgesini dolaştı. Daha sonra Anadolu’ya Selçuklu hakimiyetindeki bölgeye geçti. Burada tıp, botanik ve eczacılık alanında çalışmalar yapan alimlerle tanıştı.

Bitkileri araştırmak ve toplamak üzere çıktığı uzun yolculuğun ardından İbnü’l Baytar artık çağının en büyük botanikçisiydi. Topladığı bitkilerle oluşturduğu koleksiyonuyla İskenderiye’ye gitti ve hanedan tarafından kendisine “botanikçilerin başkanı” anlamına gelen “reisü’l aşşabin” unvanı verildi. Bu unvanı almasıyla kendisine büyük itibar gösterildi.

İbnü’l Baytar ilerleyen zamanlarda malzeme toplamak üzere tekrar yolculuğa çıktı. Bu defa Doğu’ya doğru seyahat eden Baytar Diyarbakır, Musul, Lübnan, Kudüs ve Hicaz bölgelerini gezerek bitki topladı. Gittiği bölgelerde yalnızca bitki toplamakla kalmayıp birçok öğrenciye de bu alanda dersler verdi. İbnü’l Baytar Şam’da ani bir şekilde vefat etti.

İbnü’l Baytar’ın Önemli Eserleri

Botanik alanında önemli eserler kaleme alan Baytar’ın bu alanda öne çıkan iki eseri mevcut. Bunlardan ilki basit ilaçları konu alan “el-Müfred”dir. Eser iki bin beş yüz elli üç maddeden oluşur ve çeşitli dillere tercüme edildi. İbnül Baytar’ın botanik alanında adını duyurduğu çalışması ise “Kitabü’l Haşaiş” adlı eser oldu. Bu kitap Dioscorides’in Materia Medica adlı eserine yaptığı bir açıklamasıdır. Eserde beş yüz elli ilaç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıtılmış.

İbnü’l Baytar’ın çalışmalarına baktığımızda kendisinin eserlerine kaynak oluşturmak ve bitkileri yakından tanımak için birçok bölgeyi gezip araştırmalar yaptığını görmekteyiz. Onu çağının en büyük alimi yapan özelliği de buydu. Üç yüzünü kendi keşfettiği yaklaşık bin dört yüz adet bitki hakkında detaylı bilgiler verdi. Topladığı bitkilerin özelliklerini ve türlerini eserlerinde açık ve düzenli bir şekilde topladı. Özelliklerini verdiği bitkilerden ilaç yapımını ve hangi alanlarda kullanılabileceğini anlattı. Bitkilerin isimlerini Arapça, Latince gibi birçok dilde eserinde sundu.

Kaynakça

1. Türkiye Diyanet Vakfı. (2000). İbnül Baytar Maddesi. (Mahmut Kaya, Dü.) TDV İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-baytar   Erişim Tarihi:30.05.23