İslam Şehirleri: Timbuktu

Bir şehir düşünün, Afrika’da yüzyıllar boyu İslami kültür ve eğitimin merkezi konumunu korumuş durumda olsun. Topraktan mimarisi ve derin tarihi ile tüm dünyanın ilgisini üzerine çeken bir yer. Burada yazılan kıymetli el yazması eserler günümüz bilimi için de araştırılıp keşfedilmekte. Evet. Timbuktu şehrinden bahsediyoruz!

Timbuktu İsmi Nereden Geliyor?

Bir efsaneye göre, Timbuktu ismi burada yaşayan Buktu ismindeki yaşlı bir kadından gelir. Bu bölgenin ilk yerlilerinden olan Tuareg’lerin dilinde, yer anlamına gelen ‘Tin’ ile alakalı olduğu düşünülür. Bu söylentiye göre Timbuktu ‘Buktu’nun Yeri’ anlamında olabilir.¹

Konumu

Sahra Çölü’ne açılan bir medeniyet kapısı: Timbuktu. Batı Afrika şehirlerinden biri olan Timbuktu, Nijer Gölü’nün kenarına kurulmuş olması sebebiyle tarih boyunca birçok açıdan önemli bir yere sahiptir. Nehrin kenarındaki konumu itibariyle tarıma elverişli topraklara sahip olması, yüzyıllar öncesinden burada yaşamın başlamasına yol açmıştır.

Mali İmparatorluğu Altında

14. yüzyılın başlarında Mali İmparatorluğu’nun sınırları içerisine bulunan Timbuktu şehrinin önemli bir İslam merkezi haline gelmesi Sultan Mansa Musa zamanında olmuştur. Tarihteki en zengin insan olarak tanımlanan Mansa Musa, sahip olduğu altın serveti ile Timbuktu’ya katkılar sağlamış, şehrin ve imparatorluğun isminin yayılmasını sağlamıştır.² Djingareyber (Cingereybir) Cami’yi, Mekke’ye yaptığı hac ziyareti ardından yaptırmış ve civardaki ülkelerden çeşitli ilim adamlarını Timbuktu’ya çağırmıştır. Bu dönemde şehirdeki imar faaliyetleri ile birlikte refah seviyesinin yükseldiği ve göçlerin arttığı görülmektedir. Yaptırılan diğer önemli mimari eserler arasında Sidi Yahya Cami, Madugu Sarayı ve Sankore Cami sayılabilir. Bu yapıların diğer bir mimari özelliği de topraktan yapılmış olmalarıdır.

Sonkore Üniversitesi

Afrika’da bulunan en eski üniversitelerden biri olan Sankore Üniversitesi Kuran-ı Kerim ve İslami ilimlerin öğretildiği; tıp, matematik, tarih, coğrafya, felsefe, astronomi gibi bilimlerin de üzerinde çalışıldığı üst seviye bir eğitim merkeziydi. İçerisinde 25 bin kadar öğrenciyi barındırdığı belirtilmektedir.³ Bahsedilen çalışmalar sayesinde yetiştirilen kişiler İslam’ın Batı Afrika’da yayılmasında rol oynamıştır. Bu yetiştirilen kişiler, aynı zamanda farklı İslami ilim merkezlerine giderek bu yerlere katkıda bulunmuştur.⁴

Timbuktu’nun El Yazması Kıymetli Eserleri

Çalışmalar çerçevesinde gelişen ve genişleyen bilgilerin yazıya geçirilmesi ile Timbuktu’da zengin kütüphaneler oluşturulmuştur. El yazması olan bu eserlerde kullanılan dil olarak ekseriyetle Arapça ve bölge dilleri görülmektedir. Çeşitli alanlarda birçok eser yazılmış olmasına rağmen günümüze ulaşanların sayısı ile kıyaslandığında epey azaldığı görülmektedir. Bu durumun nedenleri; kitaplardan savaşlarda yanmış, çalınarak kaybolmuş, satılmış yahut kitap sahipleri tarafından koruma amacı ile çöle saklanmış olmasıdır. Mali’nin bağımsızlığını kazanmasından sonra kurulan çeşitli enstitüler tarafından bu eserler toplanılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte, evlerinde ya da gizli kütüphanelerinde kendilerine miras olan kitapları barındıran aileler de mevcuttur.

19.Yüzyıl Sonu Fransız İşgali

Mali İmparatorluğu’dan sonra Songay İmparatorluğu eline geçen ve daha sonrasında çeşitli devletlerin sınırlarına katmak için savaşlar verdiği Timbuktu, 19. yüzyılın son çeyreğinde Fransız kolonici güçler tarafından işgal edilmiştir. Bu süreçte el yazması bazı eserler Avrupa’ya götürme suretiyle ülkeden kaçırılmıştır. Fransızların Timbuktu’ya gelmelerinin ardından Fransızca’nın hakim dil olması ile birlikte geçen yılların ardından, halkın çoğunluğu yaşadıkları şehrin zengin ilminden yararlanamaz ve sahip oldukları değerli eserleri okuyamaz hale gelmiştir.⁵ Bu noktadan sonra Timbuktu’nun yüzyıllık zenginliği ve ihtişamı kaybolmaya başlamıştır.

UNESCO Dünya Mirası Listesi

Timbuktu, 1988 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmiştir. 2012 yılında ise şehirde süregelen saldırılar neticesinde, şehrin sahip olduğu birçok değerli kitap ve mimari eserler tehdit altında görülerek ‘Tehlikedeki Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.⁶

Kaynaklar

1. worldhistory.org/Timbuktu
2. ed.ted.com/lessons/mansa-musa-one-of-the-wealthiest-people-who-ever-lived-jessica-smith#watch
3. ted.com/talks/elizabeth_cox_the_hidden_treasures_of_timbuktu
4. muslimheritage.com/the-university-of-sankore-timbuktu
5. islamansiklopedisi.org.tr/tinbuktu
6. whc.unesco.org/en/list/119