Ayet ve Hadislerle İslam’da Çevre Bilinci
Günümüzde sıkça karşımıza çıkan çevre sorunu artık pek çok alt başlığa ayrılmaktadır. İklim krizi, sürdürülebilirlik, ekolojik denge kavramları bunlardan bazıları. Bu sorunlara yönelik üretilen çözümler, birçok ülke ve kuruluşun bu sebeple bir araya gelişi, ulusal ve uluslararası düzeyde yürütülen faaliyetler, iklim zirveleri ve sürdürülebilir kalkınma amaçları ise hayatımızda kendine ayrı bir yer tahsis etti. Bu yazımızda da tüm dünyanın bu denli gündemine oturmuş çevre bilinci konusunun yüzyıllar öncesinden beri İslam’da nasıl ele alındığını, Kur’an-ı Kerim’e, hadislere ve Efendimizin (sav) yaşayışına bakarak anlamaya çalışacağız.
Çevre kelimesinin Arapça kelime karşılığının el-bie olduğu ve genel olarak üç anlama geldiğini görmekteyiz. İlk anlamı, insanın ikamet için seçtiği, rüzgâr ve yağmur gibi hava olaylarından korunaklı bir dağın yamacı veya nehrin kıyısı anlamındadır. Bir diğer anlamı, iyi veya kötü niteliğinde insan davranışlarını çeşitli açılardan ifade etmek için kullanılır. Son olarak üçüncü anlamı ise insanların birbirleri ve canlı-cansız tüm mahlukatla ilişkileri, kişinin hayatının bütün alanları ile ilgili dini ve dünyevi durumu manasındadır. Bu içeriği en çok ilgilendiren anlamı kelimenin üçüncü anlamıdır.
İslam’da çevre konusu çeşitli dini belgelerde, farklı açılardan birçok kez üçüncü anlamında olduğu gibi kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Kur’an-ı Kerim‘de ve hadislerde, çevre ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişki içerisinde olan birçok ifadeye rastlanmaktadır. Bu ifadeler, çevreyi temiz tutmak, tabiata saygılı olmak, ağaç dikmek, hayvanları korumak, israf etmemek gibi konulara dayanmakta, Müslümanlara çeşitli sorumluluklar yüklemektedir.
Kur’an-Kerim’de Çevre Bilinci
- Gerçekten biz, her şeyi bir ölçü ve dengede yarattık. (Kamer suresi 49. ayet meali)
- Yeri de yaydık, ona sabit dağlar yerleştirdik ve orada ölçülü (bir biçimde) her şeyi bitirdik. (Hicr suresi 19. ayet meali)
- Sakın dengeyi bozmayın. (Rahman suresi 8. ayet meali)
Ayetler, görüldüğü gibi tabiattaki dengeyi ve ölçüyü vurgulamakta, bu dengeyi bozmamak konusunda insanları uyarmaktadır.
Aktaş’a göre Kur’an-ı Kerim’de çevre, kendisi üzerinde hakim olunan ve tahribata sürüklenen bir nesne değildir. İnsan tabiatın bir emanet olduğu bilinciyle hareket etmeli, bu farkındalıkla sorumluluklarını yerine getirirken israf etmemeye de özen göstermelidir.
Kur’an-ı Kerim‘de bu prensiplerle çevreyi ele alan yaklaşık 500 ayet bulunmaktadır. Dolayısıyla günümüzde giderek daha fazla önem arz eden çevre bilincinin yüzyıllar önce ele alındığını, Allah’ın (cc) bugün yaşadığımız sorunların çözümlerine dair mesajlarını çok önceden Kur’an-ı Kerim’de vermiş olduğunu görüyoruz.
Hadislerde ve Sünnette Çevre Bilinci
Aynı şekilde, hadislerde de yine Kuran-ı Kerim’de olduğu gibi konular vurgulanmış, Hz. Muhammed (sav) çeşitli durumlardaki davranışları ile çevre bilinci konusunda bize örnek teşkil etmiştir. Onun teşkil ettiği örneklik, tabiatla kurduğu dostane ilişki, ekolojik sünnet olarak adlandırılmıştır.
Efendimizin çevreye bakış açısı her zaman emanet, nimet, yaşam hakkı ve sevgi kavramları çerçevesinde olmuştur. Eşref-i mahlukat olan insan, yeryüzünün halifesidir. Tabiat ona bahşedilmiş en büyük nimettir. Bu nedenle de yaşadığı çevreyi, doğayı korumakla mükelleftir. Kendisiyle birlikte tüm canlı ve cansız varlıkların da yeryüzünde yaşama hakkı vardır. İnsanın sahip olduğu şeyi koruyabilmesi için onu sevmesi ve benimsemesi gerekmektedir. Akyüz’e göre Efendimiz bir keresinde “Uhud bir dağdır; o bizi sever, biz de onu severiz” buyurmuştur.
Sizce tüm insanlık Efendimizdeki gibi bir çevre bilincine sahip olsaydı bugün yaşadığımız sorunlar yine yaşanır mıydı?
Temizlik İmandandır
Bir örnek daha vermek gerekirse Peygamber Efendimiz (sav) başka bir hadisinde “…Yeryüzü bana pak ve mescit kılındı. Her kim namaz vaktine girerse, nerede olursa olsun namazını kılar…” buyurmuştur. Burada yeryüzünden mescit olarak bahsedilmesi ve nerede olursa olsun namazını kılar ifadesi, Müslümanlara tüm yeryüzünü temiz tutma sorumluluğu yüklemektedir.
Yine başka bir hadisinde ise “Siz de evlerinizin avlularını ve bulunduğunuz sahayı temiz tutunuz. Evlerinin iç avlularında çöpler biriktiren Yahudilere benzemeyin.” buyurmuştur. Bunun yanı sıra ümmetine daima ağaç dikmeyi, hayvanları ve bitkileri korumayı tavsiye etmiştir. Orman tesisi, yapı yasaklı alan(harem), yol genişliklerinin belirlenmesi gibi konularda tabii çevrenin daha iyi oluşturulması için şehir düzenine yönelik tavsiyelerde bulunduğunu da görüyoruz.
Bu yazıya sığdırabildiklerimiz, İslam’da çevre bilinci mesajlarının çok küçük bir kısmı. İslam bize gerek Efendimizin yaşayışı gerek konuyla ilgili yüzlerce ayet ile çevre bilincine dair çok daha fazla mesaj veriyor. Dolayısıyla tüm bunları gördükten sonra Müslümanlar olarak üstümüze çok fazla vazife düşüyor. Efendimizin yaşamındaki ölçü ve dengeyi tüm yaşamımıza entegre etmemiz, çevreye onun bakış açısıyla bakmamız, bu konuda tüm dünyaya örnek olmamız gerekiyor.
Kaynaklar
- Aktaş, H. (2014). İslam’da Çevre Biinci ve Eğitimi. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 153-170.
- Akyüz, H. (2014). Çevre Dostu Bir Peygamber: Hz. Muhammed. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 107-126.
- Akyüz, H. (2015). Ot, Su ve Ateşin Ortak Kullanımı İle İlgili Bir Hadisin Güncel ve Evrensel Değeri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 232-244.
- Bozyiğit, A. (2016). İslam Ahlak Öğretisinde Çevre Bilinci. SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 9-23.
- Ertuğay, R. (2019). HZ. PEYGAMBER’İN -SALLAHÜ ALEYHİ VE SELLEM- SÜNNETİNDE ÇEVREYE ŞEFKAT. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47-66.
- Fikriyat. (2021, 09 23). https://www.cekud.org.tr/tr/hz-peygamber-ve-cevrecilik-anlayisi/. Fikriyat: https://www.fikriyat.com/galeri/islam/islam-cevre-bilinci-hakkinda-bize-ne-soyler/5 adresinden alındı
- İpek, M. (2014). İslam Kültürü Açısından Çevre-İnsan İlişkisi Üzerine. DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ, 227 -240.
- Sancaklı, S. (2014, 02 11). Hz. Peygamber ve Çevrecilik Anlayışı. ÇEKUD: https://www.cekud.org.tr/tr/hz-peygamber-ve-cevrecilik-anlayisi/ adresinden alındı