Yeryüzünden Gökyüzüne: Rasathaneler

Merak insanı keşfedip öğretmeye götüren bir duygudur. İnsanın merak edip araştırması insanlığı daima ileriye götürmüştür. Gökyüzü de insanlık tarihi boyunca merak konusu olan bir alan olmuştur. Astronomi ilmi bu merak doğrultusunda ortaya çıkmış ve insanlığın varoluşundan beri ilgi gören bir ilim olmuştur. İslam Medeniyetinin Gök Bilim Merkezleri Rasathaneler serimizde İslam’da astronominin gelişimi, dönemleri ve çalışmalar yapılan rasathaneleri inceleyeceğiz.

Astronomi tarihinin İslami açıdan başlangıcını ve gelişimini dört dönem halinde inceleyebiliriz. Bu dönemler İslam öncesi dönem, tercümeler dönemi, yükseliş dönemi ve gerileme dönemidir.

İslam öncesi döneme baktığımızda insanların gökyüzünü incelemesi oldukça yaygındı. Bu dönemde astronomi hakkında bilgi edinebilmek için yazılan şiirleri inceleyebiliriz. Araplara ait Süreyya yıldızının konu olduğu birçok şiiri mevcut. Bu dönemde gökyüzü gözlemlerinden hava durumu tahmini, yön tayini ve mevsimler belirlenebiliyordu. İslam öncesi dönemde bazı kabileler çeşitli yıldızlara tapıyordu.

İslamiyet’in gelmesiyle birlikte alimler Kur’an’ı Kerim’de geçen gök cisimleri üzerine araştırmalar yaptılar. Fetihlerin de yapılmasıyla birlikte ilim alanında yabancı kaynaklara ulaşıldı. Her alanda olduğu gibi alimler astronomi alanındaki kitapları da tercüme edip İslam astronomisine katkıda bulundular. Yapılan çeviriler astronomiye yeni terimler ekliyordu. Kaynakların tercüme çalışmaları ise Beytü’l Hikme isimli kurumda gerçekleşiyordu.

Astronomi İlminin Dönemsel Gelişimi

Astronomi ilmi, Halife Me’mun’un isteği üzerine Brahmagupta’nın matematiksel astronomi kitabını Sindhind adıyla Arapça’ya çevrilmesiyle resmi olarak başladı. El- Fezari, el- Mecisti ve İshak b. Huneyn bu dönemde astronomi kitaplarını tercüme edip Arapça’ya kazandıran önemli isimlerdir. Bu dönemde yapılan çalışmalar daha çok çeviri odaklı olduğu için yeni çalışmalar açısından pek verimli değildi. Genellikle yabancı kaynaklar üzerinden ilerlenip sıklıkla tercüme yapılmıştı.

Tercüme döneminde yabancı kaynaklar özümsenip Arapça’ya kazandırıldıktan sonra İslam astronomisinin yükseliş dönemi başladı. Bu dönemde gözlemler arttırılmış ve astronomik gözlemler için aletler geliştirildi. Halifelerin desteğiyle gözlemler yapmak için rasathaneler kuruldu. Yükseliş döneminde astronomiye büyük katkılar sağlandı. Yıldız kataloğu olan zicler hazırlandı, ölçüm sonuçlarının daha kesin çıkabilmesi için usturlaplar geliştirildi. Bu dönemde astronominin gelişmesi için birçok alim çalışma yapmıştır. Harizmi, Biruni ve İbnü’l Heysem astronomi alanında önemli çalışmalar yaptı. Adı geçen alimler İslam astronomisinin yükseliş dönemine geçmesine vesile olmuş, astronomi alanında yeni teoriler geliştirmiş, gözlemler yapıp eserler ortaya koymuşlar.

İslam astronomisi altın çağı olan yükseliş döneminden sonra işgaller sonucu gerileme dönemine girdi. Yerel olarak astronomi çalışmaları yapılıp rasathaneler kurulsa da önceki popülerliğini kazanamadı. Bu dönemde İslam astronomisinin gelişimi dursa da alimlerin yaptığı çalışmalar ve eserleri Latinceye çevrilerek gelişmekte olan Avrupa astronomisini etkilemiştir.

Özetleyecek olursak bu seride sizlere İslam astronomi tarihinin gelişimi ve bu gelişmelerin yaşandığı kurumlar olan rasathanelerden bahsedeceğiz. İslam astronomisinin başlangıç dönemlerini, zirvesini yaşadığı altın çağı ve gerileme dönemini ele alacağız. Bunların yanı sıra rasathanelerdeki aletlerden ve yapılan çalışmalardan bahsedeceğiz. Eğer astronomi ilmi sizin de merak ettiğiniz bir alan ise serimizi takipte kalın.

Kaynaklar

1. Türkiye Diyanet Vakfı. (2000). İlm-i Felek Maddesi. (T. Fehd, Dü.) TDV İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ilm-i-felek Erişim Tarihi: 21.01.23