Dünyada Osmanlı İzleri: Gürcistan

Gürcistan, İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren Müslümanlık ile tanışmış ve Müslüman halka sahip olan bir Kafkasya ülkesi. Osmanlı hakimiyetine girişinde ise özellikle iki padişah rol oynamıştır. İlk olarak Fatih Sultan Mehmet‘in Trabzon’u fethi Gürcistan ile ilişkilerimizi ve komşuluğumuzu başlatmış, ikinci olarak Yavuz Sultan Selim‘in Çaldıran Savaşı ile İran Safevileri yenilgiye uğratmasından ve bölgeden püskürtmesinden sonra ise Gürcistan Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Osmanlı kültür medeniyeti bu coğrafyada da gelişmiş, hakimiyeti boyunca birçok eser bırakmış, Gürcüler ve Türkler arasında kültür alışverişi gerçekleşmiştir. Gürcü paşaları Osmanlı’nın devlet ve ilim hayatında kendine yer bulmuştur. Özellikle bugün ülkenin başkenti olan Tiflis vilayeti o dönemde büyük bir kültürel merkez olmuştur.¹ Gürcistan’a dair kısa bir bilgilendirmeden sonra, şimdi ise Gürcistan’daki Osmanlı izlerini sürmeye başlayalım.

Gürcistan yaklaşık iki asır Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Bu süreçte ülkede 200’den fazla camii yapıldığı ifade edilmektedir. ² Ancak Sovyetler Birliği döneminde, Müslüman halka yapılan zulümlerden biri de camilerin yıkılmasıdır. Bu dönemde Osmanlıya ait olan neredeyse tüm kültür varlığı kaybolmuş, tüm camiler yıkılmıştır. Camiler arasından günümüze kadar ulaşan sayılı eser kalmıştır. Bunlar ise yine bu dönemde yıkılmak yerine depo vb gibi işlevler ile kullanıldığı için günümüze ulaşmış ve herhangi bir onarım geçirmeyerek süslemeleri, yapı malzemesi açısından eski halini korumuştur. ³ Biz de sizlere Dünyada Osmanlı’nın izleri serimizin başlangıç yazısı olan Gürcistan’da Osmanlı izleri yazımızda günümüze ulaşan bu sayılı eserlerden bahsedeceğiz.

Ahmediye Cami ve Medresesi

Ahmediye Camii 19.yy’da inşa edilmiş külliye niteliği taşıyan bir camidir. Ahmediye Külliyesi Gürcistan-Türkiye sınırında yer alan, Türklerin yoğun olarak yaşadığı ancak Osmanlı-Rus harbi sonrası Ruslara bırakılan, SSCB döneminde ise buradaki Türklerin sürdün edildiği Ahıska’dadır. Ahıskanın merkezinde bir tepede yer alan cami, çevresindeki Ahıska kalesi, medresesi, çeşme ve sebilleri ile külliyeyi oluşturmaktadır. Camii, Hacı Ahmed Paşa’nın Ahıska Beylerbeyi iken İstanbul’daki Selâtin camiler örnek alınarak yaptırılmış, uğradığı birçok tahribata rağmen 250 yıldır ayakta durmaktadır .  Cami günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. Gürcistan-Türkiye arasında kültürel varlıkların korunması ve restorasyonuna yönelik yapılan antlaşma ile Gürcistan’da restorasyonu başlatılan camilerden biridir. ⁴ Caminin farklı dönemlerde çok kez tahribata uğraması nedeniyle orijinal görünümüne dair bilgi edinilememektedir. Caminin Rus hakimiyetine geçmesi ile kalenin içinde bulunan caminin üst kısmı bozulup tenekeyle kaplanmış ve caminin minaresi kesilip çan kulesine çevrilmiştir

Zunduga Cami

Gürcistan‘ın Zunduga Köyü’nde 18. Yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir, yapı ustası tam olarak bilinmemektedir. Cami taştan bir bodrum üzerine ahşaptan yapılmış, mütevazi bir görünüme sahiptir. Camide Osmanlı dönemine ait mezar taşları ve kitabeler bulunmaktadır. 2 katlı kare ahşap bir iskelete sahip olan camiye 6 katlı bir merdivenden giriş sağlanmakta olduğu, bodrum kat dışında yapının tüm elemanlarında ahşap malzeme kullanıldığı görülmektedir. Her iki katta da çok yoğun bir şekilde ahşap süslemeler bulunmaktadır.

Fotoğrafta da görüldüğü gibi caminin tavanında süslemeler yoğun olarak bulunmaktadır. Tavandaki süslemelerle arasındaki uyumuyla kaybolan kubbe, “bağdadi kubbe” türünün bir örneği olarak değerlendirilmektedir. Caminin minaresi bulunmamaktadır.

Hohna Cami

Hohna Köyü’nde halk tarafından inşa edildiği tahmin edilen caminin, yapımının 18. yy ortalarında olduğu düşünülmektedir. Yapı ile ilgili yazıtlarda Gürcüce ve Arapça kelime-i tevhid yer almaktadır.

Son cemaat yerinden harime geçişte ise çevirisi “Ey kapıları açana (Allahım) bizim için en hayırlı kapıyı aç” olan bir dua bulunmaktadır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde depo işlevi taşıyan cami, günümüzde ibadete açık durumdadır.

Pirlevi Maisi (Sağoreti) Cami

Köy halkı tarafından yapıldığı tahmin edilen bir diğer camii Pirlevi Maisi (Sağoreti) Camii’dir. Yapımı 1865 olarak belirtilmektedir. ⁵ SSCB döneminde cami depo işlevinde kullanılmış ve caminin bulunduğu Sağoreti köyünün adı Pirlevi Maisi olarak değiştirilmiştir. Caminin en önemli özelliklerinden biri külliye niteliği taşımasıdır. Caminin doğu tarafında mektep bulunmaktadır ve yapının girişinde bir avlu oluşturulmuştur.  Camininin minaresinin Sovyetler Birliği döneminde yıkıldığı ifade edilmektedir.Camii bol miktarda yerel ahşap oymacılığı olmak üzere, geleneksel mimari özelliği taşımaktadır. Sütun başlıkları bazıları tamamen benzersiz olan çok sayıda el oyması tasarımlara sahiptir. Ancak cami çeşitli onarımlar geçirmiştir, bu onarımlarla caminin en önemli bölümleri hasar görmüştür.

Kveda Agara Cami

Agara köyünde yer alan, yapım ustası bilinmeyen Laz ustaları olan cami, 1903 yılında inşa edilmiştir. Caminin dıştan görünümünde metal malzeme dikkat çekmektedir, bu düzenlemenin restorasyon nedeniyle yapıldığı düşünülmektedir. Cami bugünkü görünümüne 1990’da yapılan düzenleme ile ulaştığı anlaşılmaktadır.

İç mekanda yer yer ahşap süslemeler görülse de resimlerin daha yoğun olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Cami, tarihi oymalar ve duvar resimleri açısından oldukça zengindir. Kubbesinde, dönemin ortak motifleri olan çelenkler, çiçekler ve püsküllü kumaş öbeklerinin yanı sıra kubbenin ortasında hilal ve yıldız kullanılmıştır.

Çelenk ve çiçek motiflerini görmek yaygın olarak kullanılması ile olağan olsa da Osmanlı (daha sonra Türk) bayrağına atıfta bulunan beyaz yıldız ve hilalli kırmızı bayraklardan oluşan bir halkanın bulunması nadir olarak görülmektedir. Caminin bu özelliği önem taşımakta ve bu yönüyle diğer camilerden ayrılmaktadır.

Medzibna Cami

Cami Medzibna köy merkezinde eğimli bir alanda inşa edilmiştir. Diğer camilerde de benzer örneği görüldüğü gibi bodrum üzerine ahşap iskelet oturtulmuş, caminin genelinde yoğun biçimde ahşap malzeme ve ahşap süslemeler bulunmaktadır. Caminin planından ve fotoğraflarından minaresi olmadığı anlaşılmaktadır.

Akho Cami

Akho köy merkezinde yer alan cami yakınında yer alan mektep ile külliye niteliğindedir. Cami, R. Baramidze’ye göre Laz Usta Hüseyin tarafından 1917-1918 yılında yaptırılmıştır. Gürcistan’da bilinen en eski camilerden biri olan Akho Camii, yakın zamanda caminin yer aldığı ilçe olan Keda Kültür Rotası’nın bir parçası olarak seçilmiştir.

Gegelidzeebi Cami

Bağdadi kubbeye sahip bir diğer camii olarak karşımıza çıkmaktadır. Kubbenin iç yüzeyinde merkezde bir göbek, eteğinde buketler halinde birbirine iplerle bağlı dört çiçek ile bunların arasında yapraklarla yuvarlak bir form halini alan kısımların içerisinde Allah, Hz.Muhammed ve dört halife adı yer almaktadır.

Tskhmorisi Cami

Yine taştan yapılmış bodrum üzerine ahşap malzeme ile inşa edilmiştir. 1891-1892 yıllarında yapıldığı düşünülmekte ve yapım ustası bilinmemektedir. Cami 1990, 2016 ve 2017’de restorasyon geçirmiştir. Diğer camilere kıyasla Tskhmorisi Camisi’nde oymalar çok daha belirgin çiçek veya soyut motifler içermektedir.

Son olarak Gürcistan’daki Osmanlı izleri çeşitli dönemlerde yok edilmeye çalışılmıştır. Bölgedeki Türkler ve Osmanlı eserleri SSCB döneminde çok büyük zarar görmüştür. Camiler ya tamamen yıkılmış, ya kiliseye çevrilmiş, minarelerinden koparılmış ya da depo vb. gibi işlevlerle kullanılmıştır. Yıkılmak yerine farklı işlevlerde kullanılmış olan bazı eserler günümüze ulaşmıştır. Günümüze ulaşan Gürcistan camileri incelendiğinde ahşap malzemenin hem yapı malzemesi olarak, hem de oymalar ve süslemeler ile bir estetik unsur olarak kullanıldığı görülmektedir.

Kaynaklar

1. Ortaylı, 2011, https://www.youtube.com/watch?v=Ml9MbxdNdmo
2. Öztürk, 2013, https://www.yeniakit.com.tr/yazarlar/huseyin-ozturk/osmanli-gurcistani-3709.html
3. Seçkin, 2018, https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=13655
4. Arkitera, 2014, https://www.arkitera.com/haber/gurcistanda-osmanli-camisi
5. Suzanne Harris-Brandts, Angela Wheeler, Vladimer Şioşvili (2018). “The Wooden Mosques of Adjara”
6. WOODEN MOSQUES ხის მეჩეთები (indigenousoutsiders.com)
7. Zundaga, https://www.indigenousoutsiders.com/zundaga