Meraga Rasathanesi
İnsan doğası gereği merak eden ve keşfetmek isteyen bir varlıktır. İnsanoğlunun yüzyıllardır merak ettiği konuların başında belki de gökyüzü gelir. Yıldızlar, gezegenler ve gök cisimleri kısaca astronomi her daim merak konusu olan bir ilim olmuştur. İslam medeniyetindeki alimler de diğer ilim dallarında olduğu gibi astronomi alanında da önemli çalışmalar yapmış ve en üst seviyeye ulaşmışlardır. Astronomi alimleri bu çalışmaları daha kapsamlı yapabilmek adına “rasathane” adını verdikleri gözlemevleri kurup burada devrim yaratan işlere imza atmışlardı. İslam medeniyetinde kurulan önemli rasathanelerden biri de Meraga Rasathanesiydi. Bu rasathanede kıymetli ilim adamları yetişmiş ve önemli çalışmalarda bulunmuşlardır. Bu yazımızda Meraga Rasathanesi’nin kuruluşunu, yapılan çalışmaları ve kimlere ev sahipliği yaptığını birlikte inceleyeceğiz.
Meraga Rasathanesi İslam medeniyetinin teşkilat bakımından en donanımlı ilk büyük rasathanesidir. İlhanlı hükümdarı Hülagu, bu rasathaneyi Bağdat’ı fethettikten sonra İran topraklarında bulunan Meraga şehrinde kurdurmuştur. Meraga Rasathanesini Hülagu’nun emriyle Nasıreddin Tusi kurmuştur. Rasathanenin yapımına 1259 yılında başlanmış, Hülagu’nun ölümünden beş yıl sonra 1270 yılında yapımı tamamlanmıştır. Meraga Rasathanesi bünyesinde bulundurduğu bilim adamlarının kalitesi ve gözlem aletlerinin tam teşekküllü olması bakımından dönemine kadar kurulmuş olan rasathanelerden çok iyi seviyedeydi.
Meraga Rasathanesi’nde gözlem yapma amacıyla inşa edilen yapılara göz attığımızda ise bu yapılar; doğu-batı ve kuzey-güney duvarları, rasathane merkez kulesi, kütüphane, konferans salonu, atölye ve eyvanlı merkez yapı şeklindeydi. Merkezi kule içerisinde yerküre üzerinde bulunan bir konumun enlemini ve boylamını belirlemek amacıyla kullanılan bir sekstant yerleştirilmişti. Merkezi kulenin hemen yanında astronomi çalışmaları yapan bilim adamlarının konakladığı yerler bulunurdu. Peki bu rasathanede çalışmalar yürüten bilim adamları kimdi? Beraber inceleyelim.
Rasathanede Yetişen Alimler
Megaga Rasathanesinin kurulmasına öncülük eden Nasıreddin Tusi rasathanenin idareciliğini de yapmıştır. Onunla birlikte bu rasathanede on beşe yakın astronomi ve matematik alimi çalışmalarda bulunmuştur. Kutbüddin Şirazi, Fahreddin el-Ahlati, Şerefeddin el-Amuli, Müeyyedüddin el-Urdi, Ali b. Ömer el-Kazvini, Ebü’ş Şükr el- Mağribi ve Esirüddin el-Ebheri Meraga Rasathanesinde çalışan alimlerdendir.
Hangi Aletler Mevcuttu?
Meraga Rasathanesinde gözlem yapma amacıyla kullanılan aletlerin birçoğu Müeyyedüddin el-Urdi ve oğlu Muhammed tarafından yapılmıştır. Günümüze ise üretilen aletlerden yalnızca el-Urdi’nin oğlu Muhammed tarafından yapılan bir gök küresi geriye kalmıştır. El-Urdi’nin eserinde Meraga Rasathanesinde kullandığı ve astronomik gözlemler amacıyla ürettiği aletlerin detaylı bir şekilde tasvir edilmesi aletlerin rekonstrüksiyonlarının yapılması noktasında önemlidir.
Rasathanede kullanılan aletlere baktığımızda astronomik ölçümler için kullanılan çift kadranlı alet, çift bacaklı alet ve mükemmel alet el-Urdi’nin ürettiği ve kullandığı aletlerdendir. Bu aletlerin yanı sıra rasathanede çemberli küre, gündönümü halkası, duvar kadranı, ekinoksal çember ve gök küresi astronomik gözlem ve ölçüm için kullanılan aletlerdir. Bu aletlerden duvar kadranıyla güneşin yüksekliği ve ekliptik eğimi belirlenirdi. Çift kadranlı alet ile yıldızların yüksekliği bulunurdu. Çift bacaklı alet ise gök cisimlerinin yüksekliğini ölçmeye yardımcı oluyordu.
Öncü Bir Hastane
Rasathanede gerek yapılan çalışmalar gerekse kullanılan aletler astronomi alanında devrim yaratıyor ve ilham kaynağı oluyordu. Rasathanede yapılan çalışmalar ve üretilen aletler İslam medeniyetiyle sınırlı kalmıyor astronomiyle ilgilenen herkesin dikkatini çekiyordu. Meraga Rasathanesi’nden ilham alan ünlü isimlerden biri de Tycho Brahe idi. Kendisinin 16. yüzyılda Hven adasında kurduğu rasathanedeki aletlere bakıldığında Meraga Rasathanesinde bulunan aletleri model aldığı görülür. 13.yüzyılda Meraga Rasathanesinde kullanılan astronomik aletlerin 16. ve 17. Yüzyıl Avrupa rasathanelerinde kullanılan aletlerin seviyesinde olması önemli bir noktadır.
Hangi Çalışmalar Yürütüldü?
Meraga Rasathanesinin kuruluş amacına bakacak olursak yeni gözlemler yapmak ve yapılan gözlemleri tablo haline getirdikleri zicler hazırlamaktı. Astronomik gözlem ve hesap faaliyetleri uzun uğraşlar sonucu devam etmiş ve 1271 yılında “Zic-i İlhani” ortaya koyulmuştur. Zic-i İlhani astronomi bilginlerinin en temel kaynağı ve başucu kitabı olmuştur. Zic-i İlhani kataloglarında farklı takvimler üzerinde çalışmalar yapılmış, bazı yıldızların ve 256 şehrin koordinatları verilmiştir.
Meraga Rasathanesi 1339 yılına kadar faaliyet göstermiş ve önemli çalışmalara ev sahipliği yapmıştır. Bu rasathane İslam dünyasının uzun yıllar faaliyet gösteren rasathanelerden biri olmuştur. Meraga Rasathanesi astronomik gözlem yapılan bir yapı olmasının yanında matematik ve astronomi dersleri başta olmak üzere birçok dersin de verildiği ilim yuvasıydı. Rasathanenin içerisinde Suriye, Irak ve İran’dan getirilen dört yüz bin cilt civarında kitap bulunan bir kütüphane mevcuttu. Meraga Rasathanesi yalnızca müslüman talebelere eğitim veren bir kurum değildi. Astronomi alanında öğrenim görmek isteyen yabancı veya gayrimüslim talebeleri de bünyesinde barındırıyordu. Nasıreddin Tusi rasathanede yapılan çalışmaları sürekli kılmak ve kurumsallaştırmak için rasathaneye gelir tahsisini sağladı. Bu sayede ilmi çalışma yapan kişiler maaşa bağlandı ve bilimsel çalışmalara teşvik sağlandı.
Rasathanenin Önemli İsmi: Nasıreddin Tusi
Meraga Rasathanesinin idareciliğini yapan Nasıreddin Tusi’nin astronomi başta olmak üzere birçok alanda çalışmaları mevcuttur. Kendisi 1201 yılında Tus şehrinde dünyaya gelmiştir. Tusi ilk eğitimini babasından aldıktan sonra dönemin ilim merkezlerine yolculuk yaparak eğitimine devam etti. Dönemin siyasi karışıklıklarından dolayı ilmi faaliyetlerini yürütebileceği uygun ortam bulabilmek için birçok şehir değiştirdi. Daha sonra Moğol hükümdarı Hülagu’nun himayesi altına girdi. Hülagu Nasıreddin Tusi’ye bazı kurumların yönetimini verdi. Meraga Rasathanesi yönetimi verilen kurumlardan biriydi. Tusi 1274 yılında vefat etti. Astronomi ve matematik başta olmak üzere kelam, felsefe, mantık, ahlak ve psikoloji gibi alanlarda önemli çalışmalarda bulunmuş ve eserler vermiştir. Nasıreddin Tusi’nin önemli çalışmalarından biri de trigonometriyi astronomiden ayırıp matematiğin bir dalı olarak değerlendirmeye başlamasıdır. Cebir alanında da literatüre önemli katkılarda bulunmuştur.
Kaynaklar
- SEZGİN, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016
- TDV İslam Ansiklopedisi. Agil Şirinov, “Nasırüddin Tusi” maddesi.
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Bilim Tarihi bölümü mezunuyum. Aynı zamanda yine Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Geleneksel Türk Sanatları son sınıf öğrencisiyim. Çeşitli bloglarda kültür ve tarih alanlarından yazılar yazıyorum.
