Dünyada Osmanlı İzleri: Somali ve Sudan
Osmanlı İmparatorluğu, benimsediği politikalar ve edindiği dünyayı imar etme görevi ile dünyanın dört bir yanında hüküm sürmüştür. Bu hakimiyet sürecinde de buralarda kalıcı izler bırakmayı başarmış, hakimiyeti altına giren tüm toprakları birçok yönden zenginleştirmiştir. Serinin bu yazısında yönümüzü Afrika’nın doğusuna çevirerek Somali ve Sudan’da bu izleri okumaya çalışacağız.
Somali
Abdülaziz Camii
Abdülaziz Camii, Somali’nin başkenti ve bir liman kenti olan Magodişu’da Osmanlı üslubu mihrap özelliğine sahip bir camidir. Yazının devamında da bahsedileceği gibi; 16. yüzyılda Somali, Sudan gibi Kızıldeniz’e kıyısı olan ülkeler Portekiz tehdidi altındaydı. Mogadişu halkı da böyle bir tehdide maruz kalan halklardandı. Mogadişulular Portekizlilere karşı önce kendi imkanlarıyla savaşsa da daha sonra İstanbul’a haber göndererek Osmanlı’dan yardım istemiştir. Bunun üzerine Kanuni Sultan Süleyman bölgeye donanmasını göndermiştir. Donanma savaşı kazanamasa da bir süre bölge Osmanlı topraklarına ilhak edilmiştir. Bu süreçte donanmanın komutanlarından olan Abdülaziz Paşa, şehre büyük bir deniz feneri ve yanına mescit inşa ettirmiştir. Bu mescit zamanla bahçe, hazire, su kuyusu ve minare gibi ilavelerle bir külliyeye dönüşmüş, bulunduğu Abd-i Aziz bölgesinin de simgesi haline gelmiştir. Abdülaziz Camii, Somali iç savaşında ve çeşitli çatışmalarda büyük oranda zarar görmüş, özellikle minare büyük oranda yıkılmıştır. Bu büyük tahribatlar sonrası uzun süre metruk halde kalan camii 2013 yılında Türkiye Diyanet Vakfı tarafından restore edilmeye başlanmış ve 2015 yılında restorasyon sonlanarak cami yeniden ibadete açılmıştır. Camiinin mihrabında Osmanlı izleri okunabilmektedir. Arap coğrafyası ve Doğu Afrika kıyılarındaki camii mihrap yapısı; minber ile birlikte, mihrap ayrı bir odacık şeklinde aynı mekanda iken Osmanlı camilerinde ve Abdülaziz Camii’nde mihrap minberden ayrı ve bağımsız bir şekilde inşa edilmiştir.
Berbera Şehri
Berbera Şehri, ülkenin kuzeybatı kıyısında yer alan Aden Körfezi’nde eski bir liman kentidir. Somali’nin beş büyük şehrinden biri olan Berbera şehri, stratejik konumu ve ticaretteki yeri dolayısıyla büyük bir öneme sahiptir. Osmanlı hakimiyeti boyunca liman şehri olması nedeniyle en çok bu şehre ilgi göstermiştir. Şehrin güneyinde bulunan liman, deniz feneri, cami, kütüphane, belediye binası, askeri karakol, kale gibi birçok bina inşa ederek 19. yüzyılda bu şehri bölgenin en gelişmiş yerlerinden biri haline getirmiştir.
Sudan
Afrika’da en büyük yüz ölçümüne sahip Sudan’ın ismi sözlükte “siyah” anlamına gelen Arapça sûd kelimesinin çoğulundan gelmektedir.
Sudan’ın yapılan arkeolojik araştırmalar ile birçok eski medeniyete ev sahipliği yaptığı anlaşılmıştır. Bir süre Hristiyan misyonerlerin etki alanına da giren Sudan’da İslamiyet ise VII. yüzyıl itibariyle yayılmıştır. Bunun yanında bölgede Türk hakimiyeti Turan Şah ve Eyyubilere dayanırken, Osmanlı hakimiyeti Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemine denk düşmektedir. Osmanlı hakimiyeti süresince bölgede imar faaliyetleri yürütmüş, yeni alanlar oluşturmuş, Sevakin Adası’ndaki askeri garnizon gibi (Memlükler döneminde inşa edilmiş) daha önce inşa edilen yerleri ise geliştirerek zenginleştirmiştir.
Sevakin Adası
Sudan’ın kuzeydoğusunda, Kızıldeniz kıyısında bir liman kenti olan ve uüzyıllar boyunca Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı olan Sevakin Adası, ticari ve ekonomik öneminden dolayı Sudanlılar tarafından “Afrika’ya açılan kapı” olarak nitelendirilmektedir. Önce adadaki Osmanlı hakimiyetinin elde edilmesinden sonra Osmanlı’nın adadaki izlerinden, imar faaliyetlerinden bahsetmek gerekirse:
Mısır’ın fethi sonrası Sudan’a yerleşmeye başlayan Osmanlı Devleti, Müslümanların koruyuculuğunu üstlenmesi sayesinde Sudan’daki mahalli sultanlıkları kendisine tabii hale getirmiştir. Osmanlı’nın buradaki hakimiyeti, o dönemde Müslümanları zor durumda bırakacak Portekizlilerin bölgede kazandığı gücü engellemek için çok önemli olmuştur. Osmanlı Devleti, Osmanlılar için son derece önemli bir ticaret yolu olan Kızıldeniz’i Portekiz’e kapatmak için girişimlerde bulunmuş, Kızıldeniz’in güvenliği için stratejik bir merkez olan Sevakin’e de bu sebeple önem vermiştir. Osmanlı adada stratejik bir önem taşımasından dolayı kale inşa ettirmiş; su kuyuları açarak, Hanefi ve Şafi Camii gibi önemli mescitler oluşturarak halkın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik çalışmalar yürütmüştür. Osmanlı İmparatorluğu, Kızıldeniz’in güvenliğini Sevakin Adası ile sağlamıştır. Bölgede kalelerin ardından idari binalar, camiler, hanlar, hamamlar inşa etmiştir. Kızıldeniz, “ticaretin kilit noktası” olan Sevakin Adası sayesinde “Osmanlı’nın iç denizi” haline geldi”. Bölgedeki bu Osmanlı izleri hakkında maalesef ayrı ayrı detaylı bilgiye erişemesek de, Türkiye’nin bölgedeki Osmanlı mirasına sahip çıktığı TİKA tarafından Sudan’ın turizm sektörünün geliştirilmesi amacıyla Osmanlı dönemine ait Hanefi ve Şafi camileri ile gümrük binasının restore edildiği bilinmektedir.
Kaynaklar
- Akalın, D. (2015). Somali’de Berbera Limanı ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Üzerindeki İddiaları(1839- 1894). Tarih İncelemeleri Dergisi, 29(1), 1–1. https://doi.org/10.18513/EGETID.69159
- Yılmaz, T. O. “TÜRKLERİN SUDAN’DAKİ HÂKİMİYET VE İDARESİ”. Türk Dünyası Araştırmaları 118 (2018 ): 147-180, Alınan: dergipark.org.tr/tr/pub/tda/issue/59777/862074
- Yüksel, A. T. & Hashi, Y. I. (2021). SOMALİ’DE OSMANLI HÂKİMİYETİ (1559 – 1916) . Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi , (6) , 201-236. Alınan: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karataysad/issue/62196/865147
- Somali Abdülaziz Cami ve Müştemilatı, tdv.org/tr-TR/proje/somali-abdulaziz-camii-ve-mustemilati/
- Somali’de 16. Asırdan Kalan Bir Cami, dunyabulteni.net/afrika/somalide-16-asirdan-kalan-bir-cami-h302155.html
- Sudan, islamansiklopedisi.org.tr
